Podmiot w stronie biernej

Podmiotowość nasza codzienna

Czy się to komuś podoba, czy nie, każdy organizm żywy dąży do homeostazy, a nie, jak często uważają domorośli filozofowie, do wszechstronnego rozwoju. Celu, ważniejszego, niż przetrwanie i prokreacja, na ogół nie ma, istnieje jedynie ewolucja, która oczywiście też celem nie jest i żadnej celowości nie przejawia. Ludzkie jej pragnienie (jeden z aspektów podmiotowości) jest jednak na tyle przemożne, że często szukamy ukrytych sensów tam, gdzie ich w ogóle brak, a na dodatek, zwykle oczekujemy wtedy od innych wspólnoty dążeń i priorytetów. Kiedy takie nadzieje okazują się płonne, eksplozja nieporozumień, konfliktów, żalów i resentymentów staje się nieunikniona. Być może więc, fakt, że postawy bezkompromisowe i rewolucyjne są raczej wyjątkiem na tle ogromnej większości, dążącej do tranquilis status quo, nie jest jakimś szczególnym nieszczęściem społecznym. W dążeniu do małej stabilizacji nie widzę nic nadzwyczajnego, małego, czy nagannego, niestety, często towarzyszy mu uwiąd intelektualny. Kiedy już wszystko wydaje się poukładane i stabilne, a instynkt samozachowawczy i intelekt, spacyfikowane rutyną, śpią w najlepsze, z kąta wyłazi zakurzona, niedożywiona podmiotowość i domaga się atencji. Najczęściej, żąda dopieszczenia w dwóch sytuacjach: Sąsiadowi właściciela podmiotowości dawno nieużywanej dzieje się lepiej, lub tenże sąsiad, na właściciela podmiotowości niespełnionej napada (realnie lub, co równie częste, w jego wyobraźni).

Tak to się już jakoś składa, że dowolny sukces smakuje większości zdecydowanie lepiej, jeśli towarzyszy mu brak powodzenia, jeśli nie klęska, ewentualnie deprecjacja tego, co za płotem. Bo co to za radość z uraczenia podmiotowości mercedesem w leasingu, jeśli nie można go postawić obok dwudziestoletniego składaka Malinowskiego, albo gdy na ulicy parkuje takich pięć? I vice versa, można jeszcze pogodzić się z brakiem mercedesa, jeśli tylko Malinowskiego też na taką podmiotowość nie stać, ale pozostać w tyle? Tego żadna, prawdziwa, narodowa, piszcząca z głodu podmiotowość nie wytrzyma – jeśli Malinowski wozi się mercedesem (wiadomo, ubek/złodziej/gorszy sort/żyd/pedał/cygan/ateista/wszystko naraz, niepotrzebne skreślić), to kamień lub gwóźdź na pewno się znajdzie.

W sytuacjach kryzysowych, w stanach zagrożenia, obrona tożsamości i podmiotowości jest wyższą koniecznością i tę mamy, dzięki historii i geografii, opanowaną do perfekcji. Jednak to, co konsoliduje i wzmacnia w zetknięciu z agresją i realną możliwością eksterminacji, dawno już przeszło u nas w strategię permanentną. W rezultacie, w historycznie bezprecedensowej chwili prosperity i bezpieczeństwa, niebagatelna część społeczeństwa daje sobie wmówić istnienie wroga i zamachu na wartości, których deficytu lub nadzwyczajnej atrakcyjności nikt inny nie dostrzega i, chociażby z tego względu, nie chce nikomu odbierać.

Przekonanie o własnej wyjątkowości, jedyny składnik podmiotowości patriotycznej promowany teraz w ramach odzyskiwania godności, oraz brak tolerancji dla innej wizji egzystencji, to zjawiska tyleż zastanawiające, co dość łatwo wytłumaczalne. Na pierwszy rzut oka, dla kogoś bezpośrednio niezaangażowanego i niezainteresowanego konfliktem podmiotowości różnie rozumianych, sytuacja jest nie do pojęcia: Skoro każdemu wolno wreszcie wyznawać i kierować się wartościami, które są mu bliskie, cóż staje na przeszkodzie, by tak właśnie postępować i cieszyć się życiem? Naiwne, prawda? Co z tego, że ja mogę robić, co mi się żywnie podoba, jeśli byle sortowi wolno to samo, albo, co gorsze, zupełnie coś innego (czyli o „coś innego” więcej)? Oto dlaczego wolność (podmiotowość), w znaczeniu szerszym, niż nieobecność klatki, nie jest szczytem marzeń – żeby cieszyła, musi być większa i mojsza. Jedną z pułapek czyhających na każdą podmiotowość niedorozwiniętą jest właśnie nieuchronność liczenia się z liczbą mnogą. To tęsknota za podmiotowością (wolnością) pojedynczą, absolutną jest podstawą dyktatorskich ciągot, totalitarnych ideologii, oraz będącego ich niezbędnym i wydajnym spoiwem, opium dla mas. Szczeniackie rojenia o entitatem absolutam dość szybko weryfikuje życie, ale w zamian, swojska stadność hordy oferuje zakompleksionym, samozwańczym demiurgom, namiastkę boskości, unum in numero.

Wymienione okoliczności dokarmiania, a w konsekwencji tuczenia wyposzczonej podmiotowości są naszemu społeczeństwu doskonale znane. Nie dlatego, że te mechanizmy budowania wspólnoty dotyczą jedynie nas, albo że jesteśmy jakoś genetycznie na nie uwrażliwieni, ale ze względu na usprawiedliwiany zaszłościami historycznymi brak chęci uwolnienia się od nich – w rozmaitych okolicznościach okazują się zbyt użyteczne, by z nich rezygnować. Obecnie, znów mają one szanse dalszego utrwalania, jako na nowo rozpoznane i uznane cele narodowe: Bóg (obskurantyzm, katolicyzm uznaniowy i moralność Kalego), Honor (kompleksy, nadwrażliwość i nieustanne poczucie ujmy) i Ojczyzna (patriotyzm malowany, zaściankowość i ksenofobia). Taki właśnie model żywienia podmiotowości zdominował polskiej młodzieży chowanie niemal od początku jego instytucjonalnego istnienia, z nielicznymi i krótkimi okresami postu.

Niestety, okresowe diety, a nawet abstynencja popijana „ciepłą wodą w kranie”, przyniosły raczej efekt jo-jo, niż ten pożądany i trwale terapeutyczny. Widoczna była doraźność, brak zdecydowania i pomysłu na nową tożsamość (podmiotowość), opartą nie o domniemaną wyjątkowość, ale o poczucie wpływu na swoje własne, jednostkowe życie, a nie jedynie to stadne lub wieczne. Dla rozsądnie myślących, jest oczywiste, że to zadanie trudne, które musi być rozłożone na dekady. Wiadomo było, że prędzej, czy później (nierozpoznane i ignorowane trendy światowe wskazywały, że raczej prędzej), pojawią się wiedzący lepiej, że istnieje droga na skróty: Wystarczy postawić suwerena na początku zdania i go o tym poinformować, bo sam mógłby tego doniosłego faktu nie zauważyć. Także w edukacji. Zaraz po mediach i władzy sądowniczej. Nikt nie pomyślał o środkach zapobiegawczych.

Śmierć Oświecenia

Okazuje się, że, wbrew pozorom, gramatyka to bardzo życiowa nauka i na dodatek pomocna w realizacji  vox populi. Zgodnie z utrwalonym już w ludzkiej świadomości, głęboko słusznym i moralnie uzasadnionym postulatem namaszczenia ucznia podmiotowością, stał się on na wszelkie sposoby deklinowaną, główną częścią niemal każdego zdania wypowiadanego przez edukacyjnych urzędników państwowych. Jeszcze chwila i, w procesie dobrej zmiany, zostanie oficjalnie mianowany na suwerena narodowej oświaty. Ta koalescencja podmiotu i suwerena nie pada tu w chęci zastosowania ironii jako środka stylistycznego – słowa te, robiące ostatnio karierę, mają, oprócz znaczeniowego zawierania się w sobie, jedną znaczącą cechę wspólną, mianowicie, posługujący się nimi manipulanci traktują ludzi nimi określanych zupełnie instrumentalnie. Niestety, nie wszystko w tej kwestii można złożyć na karb cynizmu wyżej wymienionych. Jest także wielu manipulantów dobrej woli, oraz legiony tych, którzy manipulacji, czasem świadomie, chcą się poddać. To, między innymi, efekt lekceważenia i zaniedbania roli szkoły w procesie rzeczywistego wychowania obywatelskiego i kształtowania elit.

Niemniej jednak, kreowaniem szkodliwego mitu byłoby utrzymywanie, że edukacja może obecnie zapewnić cokolwiek, powodzenie w życiu, majątek, mądrość, a w skali kraju, dostatek obywateli i polityczną rozwagę. Z drugiej strony, jest niemal pewne, że jej brak jest gwarancją przeciwieństw wymienionych wyżej błogosławieństw. Polityka pedagogiczna, jak wiele aspektów naszego życia, targana jest skrajnościami: Od zaniechania, po instrumentalny prymitywizm. W ostatnim ćwierćwieczu, kto wie, czy nie najlepszym w dziejach kraju, również, jak w wielu przed nim, kierowaliśmy się złudzeniem. Tym razem, założeniem ludzkiego rozsądku i wiarą, że dostęp do internetu i paszportu szybko zmienią nasze mentalne dziedzictwo. Tymczasem założenie okazało się fałszywe, a wiara bezpodstawna. Mówiąc oględnie, rozsądek, ani inteligencja nie są cechami opisującymi podmioty zbiorowe. A mentalność podmiotu? Ta od zawsze spóźniona, zdyszana pogonią za wyobrażonym peletonem, sobiepańska, potem rozebrana do naga, nieszczęśliwie romantyczna, nie do końca pozytywna, przypadkowo odzyskana, niezborna lecz dumna, kołtuńska i dulska, katolicka lecz niechrześcijańska, przetrzebiona po czworaki i pomalowana na czerwono? Dobrze, że w końcu farby zabrakło, jak wszystkiego innego, ale czworaki i cwani ekonomi, mimo pozoru nowoczesności, długo jeszcze nadawać będą ton podmiotowej narracji. Na jego realną ewolucję, oby w kierunku mniejszych kompleksów, a większej odpowiedzialności, potrzeba stuleci, ale nie czekania na nowy romantyzm, czy nawet kopernikowo-siłaczkowy pozytywizm, lecz właśnie restauracji pogrzebanego oświeceniowego upodmiotowiania ucznia.

Oczywiście, nominalnie, uczeń jest już podmiotem od dawna, zawsze jednak, niezależnie od proweniencji łaskawego upodmiotowiacza i koloru jego opcji politycznej, stanowi podmiot zdania w stronie biernej, zdania rozkazującego, ewentualnie tego w jakże entuzjastycznym, choć teoretycznie w języku polskim nieistniejącym, czasie teraźniejszym dokonanym: Uczeń wie…. Uczeń potrafi…. Uczeń czyta i rozumie…  Nic z tego. Nieprawda. Obojętne, czy z nadania edukacyjnego kołchozu, obwieszczenia postmodernistycznego manifestu, czy z mocy niespisanego dekretu bezfunkcyjnego nadszyszkownika p(odd)aństwa, z racji PISA, czy PiS-u, nadal mało on wie, niewiele potrafi, ledwie składa litery i rozumie piąte przez dziesiąte. Czyli akurat tyle, by być zdalnie manipulowanym, od prawa, do lewa, od ściany, do ściany, od urny, po urnę. Własną.

Byłbym jednak naiwnym i żałosnym kopernikiem, wyobrażając sobie i głosząc, że jakiś nowy, wspaniały paradygmat edukacyjny zmieni tę sytuację i ustawi szkolną zwrotnicę dziejów w stronę wiekuistego szczęścia i pomyślności. Że zaszczepi i uodporni naszą lub inną nację na wirus populizmu i intelektualnego kiczu. Z pewnością nie ma także szans, by jakiekolwiek wyniesione ze szkoły świadomość i rozumienie procesów społeczno-ekonomicznych leczyły z niedostatku i poczucia krzywdy. Na dodatek, co zwykle umyka obserwatorom zachodzącej właśnie w wielu miejscach na świecie emancypacji podmiotowości niedorozwiniętej, nie wyleczą one, ani nie stonują konfliktu estetycznego, który bywa ważniejszy od ekonomicznego. To właśnie podmiotowość w estetyce disco-polo, siermiężna i niezniuansowana, buraczana i brutalna była przez lata prześladowana obcą sobie kulturą, ambicjami i wydumaną europejskością. To ona, będąc uczuloną na szkolne iniekcje, żywiona dotąd powszechną, choć skąpą, homeopatyczną wręcz kroplówką edukacji, odzyskuje właśnie siły. Myli się ktoś, kto upatruje głównej przyczyny jej rewitalizacji w ekonomicznym zastrzyku w pośladek drugiego dziecka. Nie, nie, to pogłaskanie i przytulenie do „mainstreamowej” piersi niedopieszczonej podmiotowości przyniosło ten efekt.

Edukacja, często naskórkowa, nie stanowi tu panaceum, mimo jego deklarowanej dostępności w każdej aptece i to bez recepty. Wszystko wskazuje, że jest dokładnie na odwrót – paradoksalnie, upowszechnienie i potanienie edukacji nie przyniosło spodziewanych, globalnych, błogosławionych chciejstwem efektów w postaci wyrównania szans i wykluczenia wykluczeń. Sprawiedliwość społeczna przejawia się teraz głównie egalitarnym dostępem do rozczarowań i frustracji, poświadczonym przez McMatury & McMagisteria. Czy liberała powinna mierzić dostępność albo komercjalizacja usług i towarów? Nie, pod warunkiem, że zjawiskom tym przypisuje się znaczenie słownikowe – dostępność nie oznacza tam rozdawnictwa, a komercjalizacja deprecjacji. Tymczasem, to, co z edukacją zrobiła większość cywilizowanych krajów świata, w założeniu funkcjonujących na prawach wolnego rynku, z żadnym rynkiem nie ma nic wspólnego. Najczęściej poprzestano na sztucznym zwiększeniu podaży i przepustowości wąskiego dotąd gardła akademickiego. Do pewnego momentu (do wysycenia rynku), miało to skutki pozytywne, umożliwiało awans społeczny i poprawiało konkurencyjność, wkrótce jednak okazało się (jak zawsze), że prawa ekonomii można omijać jedynie na papierze. Jak w przypadku każdego towaru, nadmierna, wymuszona ideologicznie podaż edukacji doprowadziła nie tylko do jej potanienia, ale przede wszystkim do znaczącego pogorszenia jej jakości – po prostu, „producenci” w żaden inny sposób nie mogli redukować swoich kosztów i poprawiać pozycji (bo zmniejszyć „produkcji” przecież nie mogą, a na inwestycje bez końca ich nie stać). Efekt był łatwy do przewidzenia, ale jak zwykle nieoczywisty i dla decydentów politycznych, i dla rzeszy koperników, zachłyśniętych „poszerzeniem dialogu i dywersyfikacją poziomu nauczania”. Jeszcze dwadzieścia lat temu, studia (już często byle jakie) stanowiły furtkę do kariery, dziś, coraz bardziej byle jakie, odwlekają najczęściej nieuniknione, czyli bezrobocie, frustrację i emigrację. Kwalifikacje sporej części McMagistrów spadły na łeb, ale ich aspiracje wydatnie wzrosły. Tym samym, nawet osoby, które ukończyły studia wartościowe i zdobyły kwalifikacje rzeczywiste, mają start znacząco utrudniony. Zmiany w strukturze edukacji są więc konieczne, ale konieczność ta na pewno nie dotyczy likwidacji  (nie „wygaszania”; tylko w Łodzi likwiduje się 9 szkół na zasadach czysto uznaniowych) gimnazjów. To przede wszystkim szkolnictwo wyższe oraz system naboru wymagają rekonstrukcji, ponieważ jednak potrzeba do tego rozumu, koncepcji i kwalifikacji, a kapitału politycznego w postaci darmowych obiadów dla wyposzczonej podmiotowości suwerena się na tym nie zbije, nie  możemy na to liczyć.

To teach or not to teach

No dobra, to w końcu przejmować się tą edukacją, czy nie? Skoro schlebianie gustom niewyrafinowanym i hodowanie kołtuna jest znacznie łatwiejsze, tańsze, bardziej efektywne i skazane na sukces, to czy karmienie podmiotowości wyrosłej na wspólnej misce zalewajki i bimbrze, ośmiorniczkami z chardonnay ma jakikolwiek sens? Nawet socjaldemokrata musi przyznać, że niewielki. Jest jednak jeden aspekt walki klas podmiotowości, który warto brać pod uwagę. Otóż, podmiotowość karłowata ma szansę na wzrost i rozwój jedynie wtedy, gdy dostrzega na horyzoncie płotu, coś do czego może aspirować. Może tej wzbudzonej kompleksem pokusy nienawidzić i jej przedmiotem pogardzać, ale jeśli tylko ma szansę płot przeskoczyć, uczyni to na pewno. Wynika z tego, że istnienie płotu, tj. realnych, dyktowanych rozkładem normalnym barier, których pokonanie skutkuje awansem, jest absolutnie konieczne. Daleko od szosy musi być zawsze. Tylko wtedy szanuje się własny wysiłek i ludzi, którzy pokonali tę samą drogę. Brukowane dobrymi chęciami dojazdy na skróty jedynie sankcjonują i uwierzytelniają troskliwą łaskawość „drogowców” i samozadowolenie „dojeżdżających”. Okazjonalne, protekcjonalne otwieranie bramek na tej „autostradzie” sprawia, że podmiotowość niska, niepełna, ale obcesowa i bezczelna, czuje się wszędzie u siebie i żadna elyta nie jest już jej potrzebna, przynajmniej dopóki nie przeje wypracowanych przez tamtą rezerw.

Dlaczego jednak bariery (tego typu) mają dotyczyć jedynie podmiotowości uznanej tu, przyznaję, dość apriorycznie i autorytarnie, za podmiotowość niepełną? Czy reguły demokracji mają promować przedstawicieli kultury wysokiej, miejskie elity i sankcjonować taki, czy inny układ? Czy powołując się na nieokreślony stopień (nie)dojrzałości podmiotowości, nie chcę przez przypadek bronić dostępu niektórych do koryta, albo dzielić społeczeństwa na lepszych i gorszych? Czy nie chcę narzucać ideologii, światopoglądu i gustu, tym, którzy właśnie powstają z kolan podpierając się kijem bejsbolowym? Argumentacja zaprzeczająca takim zarzutom mogłaby być długa i znacznie wykraczająca poza ramy tego wpisu, i formułę tego forum. Ograniczę się więc do samego sedna: Zgoda na dominację podmiotowości, która dojrzała jedynie do otorbiania się w samozachwycie, zaakceptowanie jej jako normy, jest jednocześnie wyrokiem i egzekucją dokonaną na podmiotowościach innego rodzaju. Mechanizm demokratyczny może działać tylko w przypadku zaakceptowania jego zasad przez wszystkie podmioty – podmiotowość dojrzała i otwarta (co nie oznacza, doskonała) jest w stanie tolerować i chronić podmioty, których organicznie nie cierpi, które nie leżą nawet w orbicie jej zainteresowań; podmiotowość zatrzymana w rozwoju na etapie trzylatka, „dojrzewająca” na skróty, roszczeniowa, nieodpowiedzialna i wykluczająca, ale napędzana kompleksem niższości jest zaprzeczeniem idei demokracji i jako taka sama usuwa się poza jej nawias. Rolą demokratycznie kształtowanych elit intelektualnych jest właśnie utrzymywanie tego konfliktu w ryzach. Czy są do tego zdolne? Zależy to od ich jakości. Obserwowana w Polsce (i na świecie) eksplozja populizmu jest wynikiem kryzysu elit, ideologicznego wręcz odejścia od prób ich kształtowania i schlebiania tym, którzy swojej podmiotowości nie chcą rozwijać. A podmiotowość nie jest orderem przyznawanym za heroizm urodzenia, ani żadnym, możliwym do rozdania zasiłkiem+.

Edukacja, nie jest już oświeceniową receptą na wszystko, ani socjalistyczną utopią, ale planem minimum, o który każda demokracja zadbać powinna, choćby tylko po to, by nieuniknione paroksyzmy społeczne łagodzić i zmniejszać amplitudę odchyłu od złotego środka. Nie będzie takim planem koncepcja zakładająca rozdawnictwo dyplomów do niczego nieuprawniających, hołubiąca inteligencje niewyrażalne przy pomocy IQ, uznająca konkurencję i weryfikację za łatwo eliminowalne, społeczne niesprawiedliwości i podmieniająca kooperację świadomych, zjednoczonych celem podmiotów, abstrakcyjnym dialogiem, którego przedmiotu uczestnicy nie znają. Edukacja spełniająca swoją rolę, musi prowadzić do formowania elit, czyli zaszczepiania, kształtowania i rozwijania podmiotowości, w przeciwieństwie do jej uznaniowego przyznawania, które raz po raz odkrywają i celebrują oświatowe koperniki.

Nie ma więc kwestii, czy upodmiotowić człowieka zmuszonego do przyjścia do szkoły (sprzeczność usuwalna jedynie w modelu w pełni liberalnym), czy dać sobie spokój. On już jest podmiotem od urodzenia, a niektórzy będą argumentować, że był nim jeszcze wcześniej. Pytanie brzmi raczej, czy dysponujemy kadrą (elitą), która dążenia innych ku pełnej podmiotowości (elitarności) może realizować. Bez takich ludzi, dopieszczany w statutach uczeń na zawsze pozostanie najwyżej dopełnieniem szkolnych obwieszczeń, łaskawie przerabianym na podmiot w stronie biernej. Podobne pytanie stawiałem już w jednym z wcześniejszych wpisów, rozważając szanse szkoły w walce z zalewem ignorancji i z przykrością muszę przyznać, że tych szans nie daje się ocenić wysoko. Wiele opinii ludzi edukacją zainteresowanych (choćby na tym forum) świadczy o tym, że human resources w tej branży są raczej ubogie. Na dodatek, tych istniejących nie wykorzystuje się właściwie, zaniedbuje się je, a ostatnio nawet trwoni, lekceważąc i zaprzepaszczając blisko dwudziestoletni dorobek ludzi, którzy zainwestowali wiele w budowanie systemu niedoskonałego, ale nieodbiegającego zbytnio od średniej europejskiej. Minister Zalewską z pewnością ucieszy fakt, że wielu takim osobom, u schyłku pracy zawodowej lub tolerancji dla bzdury, nie będzie się już chciało udowadniać braku pokrewieństwa z wielbłądem, nawet jeśli, po dobrej zmianie, znajdzie się dla nich etat doradcy ds. obuwia zamiennego. Jej ławka rezerwowych jest z pewnością dłuższa, niż liczba dyrektorów i nauczycieli, którzy nieść dalej kaganek okażą się niegodni. Wszyscy ci ławkowi, adekwatnie wykształceni misiewicze przebierają już nogami, chcąc jak najszybciej wejść do gry. Mało kto zna jej reguły, bo spisywane są w pośpiechu, rękami specjalistów od moralności innych, ale za to szeroko konsultowane z wybranymi przedstawicielami środowiska starej, żoliborskiej inteligencji. Czy znajdzie się wystarczająco wielu nauczycieli, którzy, w obliczu ryzyka daleko mniejszego, niż prowadzenie tajnych kompletów, zdobędą się nie na wyklęty heroizm, ale na zwykłą przyzwoitość? Takich nauczycieli historii, którzy zaświadczą, że twórcami i prawdziwymi liderami Solidarności wcale nie byli Jacek i Placek? Takich nauczycieli biologii, którzy nie będą nieinteligentnie uczyć inteligentnego projektu? Takich, którzy, nawet wbrew swemu światopoglądowi, wykażą się odpowiedzialnością, miłością bliźniego i nie narażą zdrowia swych podopiecznych propagując kalendarzyk? Nauczycieli matematyki, którzy krytycznie przyjrzą się programom, pisanym przez „współpracowników proboszcza” i pogromców smoka Gendera? Takich etyków i, tak, katechetów, którzy ucząc o podmiotowości i cnotach chrześcijańskich, nie będą uznawać jedynie podmiotowości mojszej, knajackiej, kibolskiej i toruńskiej, ale dostrzegą także podmiot w odmienności? Nauczycieli przedszkolnych, zdolnych przeciwstawić się bzdurze kinestetyki? Polonistów, którzy ucząc posługiwania się słowem, nie poprzestaną na analizie lekturowej mitologii? Czy nie zabraknie pedagogów (Pawle, ukłony i pozdrowienia.), którzy, z czystej niezgody na prymitywne zagospodarowanie ludzkiej ignorancji i z poszanowania norm demokratycznych, zaryzykują otwarte wyrażenie swojej podmiotowości, dbając tym samym o podmiotowość tych, dla których jest ona jedynie programowym frazesem lub intelektualną abstrakcją?

Naszła mnie taka noworoczna, niezbyt oryginalna refleksja, że od proroków ogłoszone, od narodów upragnione nadejście „nowego” paradygmatu edukacyjnego nie zależy od upowszechnienia się metodycznych nowinek, nawracania na takie, czy inne techniki i filozofie, i udziału miękkich kompetencji w dialogu, ale od zasad i kręgosłupa przedstawicieli profesji nauczycielskiej. Oni zawsze będą różnili się między sobą priorytetami, poglądami i charakterami, podobnie jak wszyscy inni ludzie. Dobrze byłoby jednak, gdyby było więcej tych, którzy sami są podmiotami i którym zależy na rozwoju podmiotowości innych. Tego właśnie życzę Państwu (lepiej późno, niż jutro) w Nowym Roku.